Giriþ: Toplum ruh saðlýðý terimi; birey ve bireyin etkileþimde bulunduðu çevreye iliþkin psikiyatrik tedavi ve bakýmýný anlatýr. Toplum ruh saðlýðý uygulamalarý ruhsal hastalýklarýn önlenmesinde önemli bir gerekliliktir. Bu hizmetlerde esas amaç; ruh saðlýðýný korumak, ruhsal hastalýk oluþumunu önlemek ve bu çalýþmalarý halka götürmek (birincil önleme), ruhsal hastalýklarýn erken tanýsý, tedavisi ve bakýmýný saðlamak (ikincil önleme), ruhsal hastalýklarýn iyileþtirim (rehabilitasyon) ve bakýmýnýn devamlýlýðýný saðlamak ve bunun için sistem oluþturmaktýr (üçüncül önleme) (Bilge ve ark. 2016). Çünkü ruhsal bozukluklar, toplumda yaygýn olarak görülmeleri, kronikleþme eðilimi göstermeleri, yeti kaybý ile sonuçlanabilmeleri, iþ gücü kaybýna neden olmalarý ve tedavi zorluklarý nedeniyle öncelikle ele alýnmasý gereken zorunlu hastalýklardýr (Pektaþ ve ark. 2006). Dünya Saðlýk Örgütü’nün ruh saðlýðý hizmetlerinin verilmesi ile ilgili üç temel önerisi vardýr. Bunlar; 1) büyük psikiyatri hastanelerinden çok sayýda daha küçük hastanelere geçilmesi 2) ruh saðlýðý hizmetlerinin toplum temelli ruh saðlýðý hizmetleri modelinde verilmesi 3) psikiyatrik hizmetlerin genel saðlýk sistemine entegre edilmesi, genel hastane içinde psikiyatri kliniklerinin hizmet vermesidir (Yanýk, 2007). Toplum temelli ruh saðlýðý anlayýþý Ýtalya’da ruh saðlýðý reformuyla 1961 yýlýnda baþlamýþtýr. Son 30 yýlda Avrupa ülkelerinin hemen hepsinde uygulamaya geçilmiþtir (Bilge ve ark. 2016). Amaç: Bu bildiride, Türkiye’de toplum ruh saðlýðý hizmetlerinin tarihsel süreci, mevcut durumu ve toplum temelli ruh saðlýðý hizmetinin etkilerini ortaya koymak amacýyla yapýlmýþtýr. Kapsam: Toplum ruh saðlýðý hizmetlerinin Türkiye’de örgütlenmesi, yürütülen hizmetler, yararlarý gibi konulara odaklanýlmýþtýr. Sýnýrlýklar: Konu ile ilgili yapýlmýþ araþtýrmalar ve ulaþýlan literatür bilgileri ile sýnýrlýdýr. Yöntem: Bu çalýþma literatür inceleme yöntemi kullanýlarak derleme þeklinde hazýrlanmýþtýr. Bulgular: Türkiye Cumhuriyeti, kuruluþundan 2000’li yýllara kadar, toplumun ruh saðlýðýný koruyan, iyileþtiren ve geliþtiren toplum temelli bir hizmet modeli ve örgütlenmesi ne yazýk ki gerçekleþtirememiþtir (Bilge ve ark. 2016). Ruh Saðlýðý Profili çalýþmasýnýn ülkemizdeki yetiþkinlerde psikiyatrik hastalýk oranýnýn eriþkinlerde %17,2, çocuk ve adölesanlarda %10,9 ile yaygýn olduðunu gösteren sonuçlarý, bu hizmetlere duyulan gereksinimi ortaya koymuþtur (Erol ve ark. 1998). Bu doðrultuda ruh saðlýðý hizmetleri Ruh Saðlýðý ve Hastalýklarý ve genel hastaneler içinde yer alan psikiyatri klinik ve poliklinikleri aracýlýðýyla hastane temelli olarak verilmeye baþlanmýþtýr (Pektaþ,2006). Hazýrlanan ‘Ulusal Ruh Saðlýðý Eylem Planý’ ile aðýr ruhsal hastalýklar için hastane merkezli hizmet modelinden toplum temelli hizmet modeline geçilmesine yönelik bir örgütlenme ve hizmet modeli geliþtirilmiþtir (Saðlýk Bakanlýðý, 2011). Bu doðrultuda ayný yýl planlanan bölgelerde toplum ruh saðlýðý merkezleri (TRSM) açýlmaya baþlanmýþtýr (Bilge ve ark. 2016). Toplum ruh saðlýðý merkezlerindeki amaç, belli bir coðrafi alanda yaþayan aðýr ruhsal hastalýðý olan hastalarý merkezde kayýt altýna almak, gezici ekiplerle düzenli takip, tedavi ve rehabilitasyonlarýný saðlayarak topluma yeniden kazandýrmaktýr. Eskiden sadece hastalandýklarý zaman, hastanelere dayalý kurumsal tabanlý tedavi modelinden faydalanan hastalar taburculuk sonrasý takiplerini aksatmakta ve kýsa süre sonra tekrarlayan hastalýklarý nedeni ile hastaneye yatýþlarý sýklýkla yapýlmaktaydý. Oysa bugün toplum ruh saðlýðý merkezleri ile hastanelere dayalý kurumsal tabanlý hizmet modelinden, toplum tabanlý ruh saðlýðý hizmet modelinde; hastalarýn kontrole geliþi beklenmeden gezici ekiplerle ev ziyaretlerinin yapýlmasý; hastalarýn kendi mahallinde düzenli takip ve tedavilerinin gerçekleþtirilerek iyilik hallerinin korunmasý, ataklarýn önlenerek; hastane yatýþlarýnýn azaltýlmasý ve rehabilitasyonlarýnýn saðlanmasýyla hastalarýn topluma yeniden kazandýrýlmasý saðlanmaktadýr. Hastalarýn, iþlevselliklerini arttýrarak, hastalarýn toplum içinde rehabilite olmasýný amaçlayan kurumlar olan TRSM’ lere düzenli olarak devam etmelerinin ailelerde ki bakým yükünü de azaltmada etkili olduðu görülmektedir (Donyaðý, 2016). Sonuç: Türkiye’de halen hastane temelli ruh saðlýðý hizmetleri aðýrlýklý olarak yürütülmekte olup, bu hizmetler topluma yönelmeye baþlamýþtýr. Günümüzde hastanelerde saptanan olgularýn TRSM’lere yönlendirildiði denge modeli ile ruh saðlý hizmetleri verilmektedir. Türkiye’de ilk TRSM 2008 yýlýnda Bolu’da açýlmýþ, günümüzde bu sayý 106’ya ulaþmýþtýr. TRSM’ler ciddi ruhsal hastalýðý olan bireylerin ve ailelerin bilgilendirildiði, ayaktan tedavilerin yapýldýðý ve takip edildiði, iyileþtirim, ruhsal eðitim, uðraþ tedavisi, grup veya bireysel tedavi gibi tedavilerin uygulandýðý, böylece toplum içinde yaþama becerilerinin artýrýlmasýný hedefleyen, psikiyatri klinikleri ile iliþki içinde çalýþan ve gerektiðinde hareketli ekiple hastanýn yaþadýðý yerde takibini yapan birimler olarak faaliyetlerini sürdürmektedir. Açýlan TRSM’lerinin niteliðinin arttýrýlmasý ve toplumun bu konuda bilinçlendirilmesine iliþkin alana özgü sorunlarýn devam ettiði bildirilmektedir (Bilge ve ark. 2016). Ruh saðlýðý hizmetlerinin etkinliðini saðlayabilmek için bireylerin ruh saðlýðý yönünden korunmasý, riskli gruplarýn epidemiyolojik çalýþmalarla belirlenmesi, erken taný ve tedavisinin saðlanmasý; bunlarýn dolaylý sonucu olarak, saðlýkta yaþam kalitesinin artýrýlabilmesi için eðitim ve danýþmanlýk adýmlarýndan oluþan rehabilitasyon hizmetlerinin sunulmasý için toplum temelli ruh saðlýðý hizmetleri büyük önem taþýmaktadýr.
Anahtar Kelimeler: Toplum Temelli Ruh Saðlýðý, Toplum Ruh Saðlýðý Merkezleri, Örgütlenme
|
